Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An
Chi bộ Binh lính góp phần vào thắng lợi cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh lỵ Hội An năm 1945
Sau sự kiện Tỉnh ủy Quảng Nam tổ chức rải truyền đơn, mít tinh kêu gọi lạc quyên ủng hộ phong trào du kích Bắc Sơn và khởi nghĩa Nam Kỳ, tháng 3/1942, thực dân Pháp triển khai một chiến dịch vây ráp, truy tìm những người cộng sản liên quan đến sự kiện trên trong ba tháng liền.
Xưởng đồ gỗ Solidalt – Nơi thành lập Chi bộ binh lính. Ảnh: Tư liệu P.T.V
Do đó, Tỉnh ủy Quảng Nam và Thành ủy Hội An bị đứt liên lạc với cấp trên. Để tiện việc liên lạc, phát triển phong trào, giữa năm 1942, Thành ủy Hội An chủ trương vận động các đảng viên góp vốn mở một xưởng đóng đồ gỗ tại số nhà 21, đường Khải Định (nay là số nhà 31, đường Nguyễn Thị Minh Khai, Hội An). Xưởng lấy tên là Solidalt (Xô-li-đa) do đồng chí Nguyễn Thanh Sơn-Bí thư Thành uỷ Hội An làm chủ xưởng.
Sau một thời gian bị địch theo dõi phải chuyển địa bàn hoạt động, cuối tháng 5/1942, đồng chí Võ Toàn trở về Hội An triệu tập và chủ trì một hội nghị quan trọng. Hội nghị họp trên một chiếc ghe do ông Nguyễn Hàng chèo lưu động trên sông Chợ Đồn, Kim Bồng. Hội nghị quyết định thành lập Liên tỉnh Thành ủy: Quảng Nam - Hội An - Đà Nẵng (vì Đảng bộ Hội An và Đảng bộ Đà Nẵng lúc này trực thuộc Xứ ủy Trung Kỳ) gồm 5 đồng chí Nguyễn Thanh Sơn, Hoàng Kim Ảnh, Nguyễn Duy Đề, Nguyễn Sắc Kim do đồng chí Võ Toàn làm Bí thư, đặt cơ quan bí mật tại Hội An.
Thực hiện chủ trương của Hội nghị trên, Thành ủy Hội An tích cực phát triển đảng viên, chi bộ đảng và các tổ chức quần chúng cách mạng. Trong đó, việc xây dựng cơ sở Đảng trong đồn lính khố xanh là mục tiêu quan trọng của Thành ủy. Đa số lính trong đồn khố xanh là những người dân lao động, họ làm việc nặng nhọc, ăn uống kham khổ nhưng luôn bị cấp trên sai khiến, bạc đãi. Anh em binh lính rất bất bình với chế độ cai trị của chính quyền thuộc địa Pháp. Thấy được mâu thuẫn đó, những tù nhân chính trị ra sức tuyên truyền giác ngộ anh em quản lao, nhiều người trong số họ nhận thức được thân phận của người dân mất nước, căm ghét thực dân Pháp và bộ máy tay sai của chúng, những người lính khố xanh dần có cảm tình với cách mạng.
Thực hiện sự chỉ đạo của Tỉnh ủy, sau nắm tình hình và chuẩn bị mọi điều kiện, tháng 8/1942 tại xưởng Solidalt, Thành ủy Hội An tổ chức thành lập Chi bộ binh lính gồm 3 đồng chí: Nguyễn Thanh Sơn, Nguyễn Chúc (quê Thanh Hà, sau làm Cục trưởng Cục vật tư, Bộ Nội thương), Võ Cửu (quê Bến Hục, Gò Nổi, Điện Bàn, sau này làm Tỉnh đội trưởng Quảng Nam), do đồng chí Nguyễn Thanh Sơn, Bí thư Thành ủy kiêm Bí thư Chi bộ. Chi bộ binh lính phát triển tổ đảng trong nhà lao Faifo, gồm: Võ Cửu, Phạm Hai và Lê Đức Hồ. Ba người tự phân công tuyên truyền trong hàng ngũ địch. Hằng ngày, Lê Đức Hồ qua nhà lao Faifo canh gác, liên lạc với bà Phan Thị Nễ, được bà bí mật giao tài liệu về để học tập, nghiên cứu công tác. Sau ngày 9/3/1945, Nhật đảo chính Pháp, bà Phan Thị Nễ ra tù nhưng vẫn trực tiếp chỉ đạo Chi bộ nhà lao.
Nhiệm vụ quan trọng của Chi bộ binh lính là cung cấp tình hình mọi mặt về số lượng binh lính, vũ khí trong đồn, vẽ sơ đồ đồn lính khố xanh, nhà giám binh, nhà công sứ. Đồng thời, bí mật chuyển một số đạn dược ra cho bên ngoài; vận động thêm anh em binh lính theo cách mạng; tích cực giúp đỡ anh chị em tù chính trị; giữ vững liên lạc giữa Thành ủy với Chi bộ nhà lao Faifo. Chuyển tài liệu, tin tức từ bên ngoài vào cho tù chính trị trong chi bộ nhà lao, chuyển tin tức giữa các bót trong lao,...
Chính nhờ nắm chắc tình hình địch thông qua Chi bộ binh lính mà trực tiếp là Chi bộ nhà lao nên 17 giờ chiều ngày 17/8/1945, Ủy ban khởi nghĩa Hội An họp tại nhà ông Huỳnh Đủ, ấp Ngọc Thành, xã Kim Bồng để bàn công việc khởi nghĩa. Tham gia hội nghị có đông đủ các đồng chí trong Ủy ban khởi nghĩa và 2 phái viên của tỉnh là đồng chí Võ Chí Công và Phan Thị Nễ. Ông Lê Đức Hồ, tổ trưởng cơ sở trong đồn Bảo an (đồn lính khố xanh) được mời về báo cáo tình hình. Theo chủ trương của Tỉnh ủy, khởi nghĩa giành chính quyền ở các phủ, huyện trước, xong rồi mới giành chính quyền ở Hội An. Tuy nhiên, qua phân tích những thông tin do Lê Đức Hồ báo cáo và đề xuất là đánh chiếm đồn chính trước có lợi hơn vì đồn chính lúc đó có hơn 300 người nhưng đều là những người có gia đình, có vợ con, đến tối đa số về nhà hết, chỉ còn một số ít canh gác nên đánh cướp đồn rất dễ dàng, làm nội ứng một cách có hiệu quả.
Trong khi chờ đợi sự đồng ý của Tỉnh ủy cho Hội An khởi nghĩa vào đêm ngày 17/8/1945 thì Lê Đức Hồ báo cáo tình huống mới xảy ra ở đồn Bảo an. Khoảng 22 giờ đêm, tỉnh trưởng Quảng Nam đã ra lệnh cho trưởng đồn Bảo an thu tất cả súng đạn tập trung vào kho. Hội nghị nhận định đây là một cơ hội rất thuận lợi để chiếm đồn Bảo an.
3 giờ sáng ngày 17/8/1945, đoàn quân khởi nghĩa do đồng chí Võ Toàn và Phan Thi Nễ chỉ huy đến đồn Bảo an, lúc này Lê Đức Hồ ra mở cửa ngõ, đoàn quân khởi nghĩa ùa vào, lúc vào đồn bọn lính chạy hết. 5 giờ sáng ngày 18/8/1945, đoàn quân khởi nghĩa chiếm xong đồn Bảo an. 6 giờ sáng ngày 18/8, đoàn quân khởi nghĩa chiếm xong toà tỉnh trưởng. Được sự hỗ trợ của Chi bộ nhà lao, đoàn quân khởi nghĩa phá kho súng đem trang bị cho các đội tự vệ, trưng dụng ô tô và lái xe chở đoàn quân khởi nghĩa lên Điện Bàn, vào Duy Xuyên, Thăng Bình, Tam Kỳ, Trà My để hỗ trợ giành chính quyền và thị uy mừng thắng lợi trên phạm vi toàn tỉnh.
Thắng lợi của cuộc khởi nghĩa giành chính quyền trong Cách mạng tháng Tám 1945 ở Quảng Nam, trước tiên là do đường lối đúng đắn và sáng suốt của Đảng, sự vận dụng sáng tạo, kịp thời của Tỉnh ủy Quảng Nam, Thành uỷ Hội An. Trong đó phải kể đến yếu tố đoàn kết, tập hợp lực lượng rộng rãi, sự nhạy bén khi thành lập Chi bộ binh lính làm nòng cốt xây dựng cơ sở nội ứng ngay trong hàng ngũ địch để khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi nhanh chóng một cách hoà bình, tránh đổ máu là một bài học có ý to lớn, góp phần triệt để nhất trong các cuộc cách mạng giải phóng dân tộc ở Việt Nam.
Sau một thời gian bị địch theo dõi phải chuyển địa bàn hoạt động, cuối tháng 5/1942, đồng chí Võ Toàn trở về Hội An triệu tập và chủ trì một hội nghị quan trọng. Hội nghị họp trên một chiếc ghe do ông Nguyễn Hàng chèo lưu động trên sông Chợ Đồn, Kim Bồng. Hội nghị quyết định thành lập Liên tỉnh Thành ủy: Quảng Nam - Hội An - Đà Nẵng (vì Đảng bộ Hội An và Đảng bộ Đà Nẵng lúc này trực thuộc Xứ ủy Trung Kỳ) gồm 5 đồng chí Nguyễn Thanh Sơn, Hoàng Kim Ảnh, Nguyễn Duy Đề, Nguyễn Sắc Kim do đồng chí Võ Toàn làm Bí thư, đặt cơ quan bí mật tại Hội An.
Thực hiện chủ trương của Hội nghị trên, Thành ủy Hội An tích cực phát triển đảng viên, chi bộ đảng và các tổ chức quần chúng cách mạng. Trong đó, việc xây dựng cơ sở Đảng trong đồn lính khố xanh là mục tiêu quan trọng của Thành ủy. Đa số lính trong đồn khố xanh là những người dân lao động, họ làm việc nặng nhọc, ăn uống kham khổ nhưng luôn bị cấp trên sai khiến, bạc đãi. Anh em binh lính rất bất bình với chế độ cai trị của chính quyền thuộc địa Pháp. Thấy được mâu thuẫn đó, những tù nhân chính trị ra sức tuyên truyền giác ngộ anh em quản lao, nhiều người trong số họ nhận thức được thân phận của người dân mất nước, căm ghét thực dân Pháp và bộ máy tay sai của chúng, những người lính khố xanh dần có cảm tình với cách mạng.
Thực hiện sự chỉ đạo của Tỉnh ủy, sau nắm tình hình và chuẩn bị mọi điều kiện, tháng 8/1942 tại xưởng Solidalt, Thành ủy Hội An tổ chức thành lập Chi bộ binh lính gồm 3 đồng chí: Nguyễn Thanh Sơn, Nguyễn Chúc (quê Thanh Hà, sau làm Cục trưởng Cục vật tư, Bộ Nội thương), Võ Cửu (quê Bến Hục, Gò Nổi, Điện Bàn, sau này làm Tỉnh đội trưởng Quảng Nam), do đồng chí Nguyễn Thanh Sơn, Bí thư Thành ủy kiêm Bí thư Chi bộ. Chi bộ binh lính phát triển tổ đảng trong nhà lao Faifo, gồm: Võ Cửu, Phạm Hai và Lê Đức Hồ. Ba người tự phân công tuyên truyền trong hàng ngũ địch. Hằng ngày, Lê Đức Hồ qua nhà lao Faifo canh gác, liên lạc với bà Phan Thị Nễ, được bà bí mật giao tài liệu về để học tập, nghiên cứu công tác. Sau ngày 9/3/1945, Nhật đảo chính Pháp, bà Phan Thị Nễ ra tù nhưng vẫn trực tiếp chỉ đạo Chi bộ nhà lao.
Nhiệm vụ quan trọng của Chi bộ binh lính là cung cấp tình hình mọi mặt về số lượng binh lính, vũ khí trong đồn, vẽ sơ đồ đồn lính khố xanh, nhà giám binh, nhà công sứ. Đồng thời, bí mật chuyển một số đạn dược ra cho bên ngoài; vận động thêm anh em binh lính theo cách mạng; tích cực giúp đỡ anh chị em tù chính trị; giữ vững liên lạc giữa Thành ủy với Chi bộ nhà lao Faifo. Chuyển tài liệu, tin tức từ bên ngoài vào cho tù chính trị trong chi bộ nhà lao, chuyển tin tức giữa các bót trong lao,...
Chính nhờ nắm chắc tình hình địch thông qua Chi bộ binh lính mà trực tiếp là Chi bộ nhà lao nên 17 giờ chiều ngày 17/8/1945, Ủy ban khởi nghĩa Hội An họp tại nhà ông Huỳnh Đủ, ấp Ngọc Thành, xã Kim Bồng để bàn công việc khởi nghĩa. Tham gia hội nghị có đông đủ các đồng chí trong Ủy ban khởi nghĩa và 2 phái viên của tỉnh là đồng chí Võ Chí Công và Phan Thị Nễ. Ông Lê Đức Hồ, tổ trưởng cơ sở trong đồn Bảo an (đồn lính khố xanh) được mời về báo cáo tình hình. Theo chủ trương của Tỉnh ủy, khởi nghĩa giành chính quyền ở các phủ, huyện trước, xong rồi mới giành chính quyền ở Hội An. Tuy nhiên, qua phân tích những thông tin do Lê Đức Hồ báo cáo và đề xuất là đánh chiếm đồn chính trước có lợi hơn vì đồn chính lúc đó có hơn 300 người nhưng đều là những người có gia đình, có vợ con, đến tối đa số về nhà hết, chỉ còn một số ít canh gác nên đánh cướp đồn rất dễ dàng, làm nội ứng một cách có hiệu quả.
Trong khi chờ đợi sự đồng ý của Tỉnh ủy cho Hội An khởi nghĩa vào đêm ngày 17/8/1945 thì Lê Đức Hồ báo cáo tình huống mới xảy ra ở đồn Bảo an. Khoảng 22 giờ đêm, tỉnh trưởng Quảng Nam đã ra lệnh cho trưởng đồn Bảo an thu tất cả súng đạn tập trung vào kho. Hội nghị nhận định đây là một cơ hội rất thuận lợi để chiếm đồn Bảo an.
3 giờ sáng ngày 17/8/1945, đoàn quân khởi nghĩa do đồng chí Võ Toàn và Phan Thi Nễ chỉ huy đến đồn Bảo an, lúc này Lê Đức Hồ ra mở cửa ngõ, đoàn quân khởi nghĩa ùa vào, lúc vào đồn bọn lính chạy hết. 5 giờ sáng ngày 18/8/1945, đoàn quân khởi nghĩa chiếm xong đồn Bảo an. 6 giờ sáng ngày 18/8, đoàn quân khởi nghĩa chiếm xong toà tỉnh trưởng. Được sự hỗ trợ của Chi bộ nhà lao, đoàn quân khởi nghĩa phá kho súng đem trang bị cho các đội tự vệ, trưng dụng ô tô và lái xe chở đoàn quân khởi nghĩa lên Điện Bàn, vào Duy Xuyên, Thăng Bình, Tam Kỳ, Trà My để hỗ trợ giành chính quyền và thị uy mừng thắng lợi trên phạm vi toàn tỉnh.
Thắng lợi của cuộc khởi nghĩa giành chính quyền trong Cách mạng tháng Tám 1945 ở Quảng Nam, trước tiên là do đường lối đúng đắn và sáng suốt của Đảng, sự vận dụng sáng tạo, kịp thời của Tỉnh ủy Quảng Nam, Thành uỷ Hội An. Trong đó phải kể đến yếu tố đoàn kết, tập hợp lực lượng rộng rãi, sự nhạy bén khi thành lập Chi bộ binh lính làm nòng cốt xây dựng cơ sở nội ứng ngay trong hàng ngũ địch để khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi nhanh chóng một cách hoà bình, tránh đổ máu là một bài học có ý to lớn, góp phần triệt để nhất trong các cuộc cách mạng giải phóng dân tộc ở Việt Nam.
Tác giả: Phùng Tấn Vinh
Nguồn tin: Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản Văn hóa Hội An
Những tin mới hơn
Những tin cũ hơn
