Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia nghề Khai thác yến sào Thanh Châu

          Kế thừa truyền thống văn hóa của cư dân Việt ở Bắc bộ và thích ứng với điều kiện sinh thái, xã hội ở vùng đất mới, cư dân làng Thanh Châu sinh sống bằng nhiều nghề khác nhau như làm nông, khai thác thủy hải sản, buôn bán bằng ghe bàu,… đặc biệt là nghề khai thác tổ chim yến và sơ chế tổ chim yến (yến sào) - loại sản phẩm đứng đầu trong “bát trân ngự thiện” của vua chúa thời phong kiến.

          Một số truyền thuyết lưu truyền tại địa phương liên quan đến việc phát hiện và khai thác tổ chim yến tại Cù Lao Chàm của cư dân làng Thanh Châu. Một truyền thuyết cho rằng nghề khai thác tổ chim yến ở làng Thanh Châu là do vợ chồng ông Trần Tiến người làng Thanh Châu làm nghề câu, tình cờ phát hiện trong một lần bị bão đánh dạt vào đảo. Một truyền thuyết khác có tên là Nàng Yến, lý giải việc chim yến làm tổ liên quan đến hóa thân một người con gái vì muốn cứu cha khỏi chết đói đã dùng nước miếng của mình làm thành món ăn, đó là tổ yến ngày nay. Tuy vậy, theo một số tư liệu lịch sử, vào trước thế kỷ XIII, người Trung Quốc đã biết đến giá trị của tổ chim yến và một số nước Đông Nam Á, trong đó có cư dân Champa đã biết khai thác nguồn lợi này. Vì thế, về thực chất là người Việt/cư dân làng Thanh Châu đã tiếp thu kinh nghiệm khai thác yến sào từ người Champa trên bước đường mở cõi về phương Nam. Dưới thời các chúa Nguyễn đến triều Nguyễn, việc khai thác tổ yến của cư dân làng Thanh Châu dần dần được tổ chức một cách bài bản từ tự phát đến chuyên nghiệp, từ phạm vi hẹp đến cả miền Trung.

          Qua một số tư liệu Hán Nôm hiện lưu giữ tại gia đình con cháu của tộc Trần và tộc Hồ ở Cẩm Thanh, cũng như một số tư liệu văn bia liên quan, cho biết, trong lịch sử, hai tộc Trần và Hồ ở làng Thanh Châu giữ vai trò chủ yếu trong nghề khai thác tổ chim yến.

           Từ cuối thế kỷ XIX đến trước năm 1975, việc khai thác và tiêu thụ yến sào ở Cù Lao Chàm được chính quyền địa phương hỗ trợ theo hình thức: cộng đồng khai thác yến của làng Thanh Châu phụ trách việc canh giữ hang và khai thác tổ yến, còn các công ty hay hiệu buôn lớn của người Hoa như Tân Lập, Triều Phát hay Xán Tinh yến thuế công ty… phải đấu thầu với thời hạn 3 năm hoặc 5 năm và phải nộp thuế để được quyền tiêu thụ sản phẩm.
            Từ năm 1975 đến nay, việc khai thác, chế biến và tiêu thụ yến sào ở Hội An được UBND thành phố Hội An quan tâm, hỗ trợ quản lý, khai thác và tiêu thụ. Ngày 20/12/1975, UBND Thị xã Hội An (nay là thành phố Hội An) ban hành quyết định thành lập Đội Quản lý và Khai thác yến sào Hội An trên cơ sở đội khai thác yến sào của cộng đồng cư dân làng yến Thanh Châu. Cũng từ năm 1975 đến nay, UBND thành phố Hội An đã đầu tư các trang thiết bị mới và áp dụng nhiều biện pháp thích hợp để giúp khai thác và bảo vệ tổ yến an toàn và hiệu quả, từng bước tăng sản lượng và chất lượng tổ yến cũng như duy trì đầu ra cho sản phẩm để tạo nguồn thu lâu bền, liên tục cho cộng đồng và phát triển kinh tế địa phương.
 
           Đối với nghề khai thác yến sào Thanh Châu, không gian văn hóa liên quan trước hết phải kể đến đó là làng Thanh Châu hay còn gọi làng Yến - là làng đầu tiên và duy nhất ở Hội An trong lịch sử hình thành nên nghề khai thác yến sào. Cho đến nay khu vực làng yến ở Cẩm Thanh vẫn giữ được không gian làng quê với những đường làng, xóm ấp, nhà cửa mang những nét đặc trưng. Địa bàn khai thác của nghề là tại một số hòn đảo ở Cù Lao Chàm, cách đất liền khoảng hơn 15km, như hang Khô ở hòn Khô Mẹ; hang Xanh Rêu, hang Bắc Cầu, hang Kỳ Trâu, hang Cạn ở hòn Tai; hang Tò Vò, hang Cả, hang Cột Buồm, hang Trán Quỷ ở hòn Lao.


            Bên cạnh đó, gắn liền với không gian văn hóa liên quan của nghề khai thác yến sào là công trình tín ngưỡng, như miếu tổ nghề yến ở Cù Lao Chàm và miếu tổ nghề yến ở thôn Thanh Đông - Cẩm Thanh. Gắn liền với hai công trình kiến trúc này là lễ tế tổ nghề yến được diễn ra thường niên ở hai di tích trên. Lễ được tổ chức vào ngày mồng 10/3 âm lịch hàng năm, nhằm tạ ơn các bậc tiền nhân, tổ nghề và các bậc siêu linh phù trì giúp đỡ những người làm nghề và cư dân địa phương trong thời gian đã qua và cầu mong mùa khai thác mới an toàn, đạt kết quả tốt.
 
            Với những kinh nghiệm, tri thức, những tập tục, kiêng cữ trong quá trình thực hành cùng những công cụ, phương tiện để khai thác tổ yến và đặc biệt với sự ban tặng sản vật yến sào từ thiên nhiên, trong quá trình tồn tại và phát triển nghề khai thác yến sào Thanh Châu đã tạo ra cho Hội An một sản phẩm yến sào thật đặc trưng và có giá trị. Cũng chính từ những giá trị nổi bật về lịch sử, văn hóa, khoa học và kinh tế của nghề nên ngày 21/11/2016 Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có quyết định số 4036/QĐ – BVHTTDL ghi danh nghề Khai thác yến sào Thanh Châu vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia cùng với nghề mộc Kim Bồng ở Cẩm Kim.